Wprowadzenie do Pojęcia Dowodu
Termin „dowód” w prawie odnosi się do materiału faktograficznego, którego celem jest wytworzenie w umyśle osoby rozstrzygającej (sędziego lub ławy przysięgłych) przekonania o istnieniu lub nieistnieniu określonego faktu. Dowód służy udowodnieniu prawdopodobieństwa zdarzenia lub stanu faktycznego, które ma znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Jego rola jest kluczowa w postępowaniu sądowym, gdzie decyzje opierają się na ocenie wiarygodności i relewantności przedstawionych materiałów.
Prawo Dowodowe: Ramy i Zasady
Prawo dowodowe reguluje cztery główne obszary:
- Sposób pozyskiwania dowodów – np. legalność metod śledczych.
- Prezentację dowodów na rozprawie – formalne wymogi dotyczące przedstawiania materiałów.
- Wykorzystanie dowodów przez osobę ustalającą fakty – np. zakaz spekulacji.
- Ocenę dowodów – zasady wnioskowania i wagi dowodowej.
Teorie Dowodowe: Wolny Dowód vs. Reguły Wykluczające
- Wolny dowód (promowany przez Jeremy’ego Benthama) zakłada, że sąd powinien dopuścić wszystkie istotne dowody, pozostawiając ich ocenę stronie rozstrzygającej.
- System wykluczeń (dominujący w większości jurysdykcji) opiera się na regułach dopuszczalności, które wykluczają określone kategorie dowodów, np. ze względu na ich krzywdzący charakter lub niewiarygodność.
Kluczowe Rodzaje Dowodów
1. Dowód z Pisma (Hearsay)
Definiowany przez art. 114–115 ustawy o wymiarze sprawiedliwości w sprawach karnych z 2003 r. jako oświadczenie pozasądowe, wykorzystywane do udowodnienia prawdziwości zawartej w nim treści. Przykładem jest zeznanie świadka B, który powtarza słowa świadka A o tym, że widział on oskarżonego popełniającego przestępstwo. Hearsay jest generalnie wykluczany ze względu na brak możliwości zweryfikowania wiarygodności źródła.
2. Dowód Oryginalny
Obejmuje oświadczenia pozasądowe, ale użyte w celu innym niż udowodnienie ich prawdziwości. Np. fakt zawarcia umowy lub dowód zniesławienia, gdzie istotne jest samo złożenie oświadczenia, a nie jego treść.
3. Dowód Bezpośredni
Dowód, który bezpośrednio wskazuje na fakt sporny. Przykładem jest zeznanie naocznego świadka zabójstwa. Często przeciwstawiany dowodowi poszlakowemu.
4. Dowód Poszlakowy
Dowód pośredni, z którego wnioskuje się o istnieniu faktu spornego. Np. ślady prochu na rękach oskarżonego nie dowodzą zabójstwa, ale sugerują użycie broni. Skazanie wyłącznie na podstawie poszlak jest dopuszczalne, jeśli łańcuch wnioskowań jest spójny.
5. Dowód Opinii
- Świadkowie zwykli mogą zeznawać tylko o faktach, które osobiście postrzegali.
- Eksperci mają prawo wyrażać opinie w zakresie swojej specjalizacji, np. biegły medycyny sądowej oceniający przyczynę zgonu.
Zasady Wykluczania Dowodów
Reguły wykluczające służą ochronie uczciwości procesu. Ich główne podstawy to:
- Niewiarygodność – np. plotki, które trudno zweryfikować.
- Efekt krzywdzący – ryzyko przesądzenia sprawy z powodu emocji (np. informacja o wcześniejszych wyrokach oskarżonego).
- Polityka publiczna – wykluczenie dowodów pozyskanych nielegalnie, np. przez tortury.
Case Study: Sprawa Portugalii a Artykuł 6(1) EKPC
W sprawie dotyczącej prowokacji przez tajnych funkcjonariuszy, Europejski Trybunał Praw Człowieka podkreślił, że ocena dopuszczalności dowodów należy do sądów krajowych, ale całe postępowanie musi być uczciwe. Trybunał zwrócił uwagę na kontekst pozyskiwania dowodów, a nie tylko ich formalną dopuszczalność.
Zasada Najlepszego Dowodu
Historycznie wymagała przedstawiania oryginałów dokumentów zamiast kopii. Obecnie zasada ta jest rzadko stosowana, choć kopie mogą podlegać dodatkowej weryfikacji.
Podsumowanie
Dowód w prawie to złożony instrument, którego znaczenie wykracza poza sam fakt istnienia – kluczowe są sposób pozyskania, prezentacja i interpretacja. Systemy prawne balansują między wolnością dowodową a potrzebą ochrony stron przed nadużyciami. Współczesne reguły wykluczania odzwierciedlają zarówno troskę o wiarygodność procesu, jak i poszanowanie praw jednostki, co ilustrują przypadki takie jak sprawa portugalska czy restrykcje względem hearsay. Wiedza o rodzajach dowodów i zasadach ich stosowania jest niezbędna dla zrozumienia mechanizmów sprawiedliwości.
