Epistemologia subtraktywna – nauka przez eliminację błędów

W swojej książce Antykruchość Nassim Nicholas Taleb wprowadza pojęcie epistemologii subtraktywnej, czyli sposobu zdobywania wiedzy poprzez eliminację tego, co błędne, zamiast poszukiwania nowych „potwierdzeń”. Jest to kluczowy koncept w zrozumieniu, jak radzić sobie z niepewnością i fałszywymi narracjami, szczególnie w kontekście prawa i systemu sprawiedliwości.

Mechanizmy myślenia o interwencji, działanie i heurystyk, a także epistemologii subtraktywnej, czyli sposobu zdobywania wiedzy i prawdy poprzez eliminację błędów. W kontekście osoby, która kłamie i oskarża innych, aby uniknąć konsekwencji prawnych, można to rozpatrywać w kilku aspektach:

1. Szarlataneria w systemie prawnym
   Tak jak w przypadku szarlatanów, którzy opierają swoje teorie na łatwo przyswajalnych, atrakcyjnych i prostych heurystykach, osoba kłamiąca w sądzie może stosować narracje, które są łatwe do zaakceptowania przez otoczenie, ale niekoniecznie prawdziwe. W rzeczywistości, system prawny oparty na rzetelnej analizie dowodów i epistemologii subtraktywnej powinien eliminować fałszywe twierdzenia poprzez falsyfikację (dyskonfirmację), zamiast akceptować je tylko dlatego, że brzmią przekonująco.
2. Problem działania vs. zaniechania
   Tekst wskazuje, że działanie często jest postrzegane jako lepsze od zaniechania, nawet jeśli prowadzi do katastrofy. W kontekście osoby kłamiącej przed sądem – często takie osoby podejmują agresywną strategię obrony poprzez aktywne oskarżanie innych, ponieważ bierna obrona mogłaby zostać odebrana jako słabość. Takie działanie może prowadzić do błędnych wyroków i niesprawiedliwości, ponieważ ludzie mają tendencję do większego uznawania aktywności niż pasywnego oczekiwania na obronę prawdy.
3. Rola epistemologii subtraktywnej
   W kontekście procesu prawnego najważniejsza jest możliwość eliminowania fałszywych informacji. Jeśli zastosujemy zasadę epistemologii subtraktywnej – czyli eliminowania tego, co jest błędne – zamiast skupiania się na potwierdzaniu tego, co może być prawdą, powinniśmy poszukiwać sprzeczności w narracji osoby kłamiącej. Dyskonfirmacja, czyli obalanie fałszywych twierdzeń, ma większą wartość niż zbieranie kolejnych „potwierdzeń”, które mogą być wynikiem manipulacji.
4. Losowość i błędne oceny
   Tekst podkreśla, że losowość komplikuje naszą zdolność do oceny prawdy. W przypadku osoby, która fałszywie oskarża innych, jej narracja może wydawać się prawdopodobna ze względu na ludzką skłonność do poszukiwania wzorców i akceptowania prostych wyjaśnień. W rzeczywistości jednak, pojedynczy „czarny łabędź” – dowód obalający tę narrację – może wystarczyć do jej zdyskredytowania, co pokazuje, jak ważne jest poszukiwanie sprzeczności i niekonsekwencji.

Osoba kłamiąca i oskarżająca innych, aby się obronić, często wykorzystuje uproszczone heurystyki i ludzką tendencję do akceptowania aktywnego działania jako bardziej przekonującego niż brak reakcji. Jednak system prawny, oparty na falsyfikacji i eliminacji błędów, powinien opierać się na epistemologii subtraktywnej – czyli eliminowaniu fałszywych informacji zamiast skupiania się wyłącznie na potwierdzaniu wersji zdarzeń. Właśnie dlatego tak istotne jest krytyczne podejście do dowodów oraz unikanie uproszczeń, które mogą prowadzić do niesprawiedliwych wyroków.

W kontekscie świadka koronnego

Jeśli osobą kłamiącą jest świadek koronny, sytuacja staje się znacznie bardziej skomplikowana, ponieważ jego zeznania są traktowane przez system prawny jako kluczowy dowód. Oznacza to, że działa tu pewien mechanizm epistemologii pozytywnej – sąd bardziej skupia się na potwierdzaniu jego wersji niż na próbie jej obalenia. Właśnie w tym miejscu teoria epistemologii subtraktywnej i problem losowości, o których mówi tekst, nabierają szczególnego znaczenia.

1. Problem epistemologii pozytywnej w sądzie

System prawny, który nadaje zeznaniom świadka koronnego wysoką wartość dowodową, opiera się na błędzie poznawczym polegającym na przyjmowaniu twierdzeń jako prawdziwych, jeśli nie zostaną skutecznie obalone. To przypomina sytuację, w której założenie, że „wszystkie łabędzie są białe”, zostaje uznane za prawdę, dopóki nie pojawi się czarny łabędź. Jeśli jednak cały proces jest tak skonstruowany, że znalezienie „czarnego łabędzia” (czyli dowodu na fałszowanie zeznań) jest utrudnione, system może działać niesprawiedliwie.

2. Świadek koronny jako „szarlatan„

Tekst mówi o tym, że szarlatanów można rozpoznać po tym, że dają łatwo przyswajalne rozwiązania i są przekonujący. Świadek koronny, który fałszuje swoje zeznania, często posługuje się taką właśnie strategią – dostarcza sądowi prostą, spójną narrację, która wydaje się logiczna i kompletna. Dodatkowo, jako że jego zeznania są uznawane za kluczowe, obrona często nie ma wystarczających narzędzi, by skutecznie je podważyć.

3. Losowość i problem fałszywych oskarżeń

Tekst zwraca uwagę na to, że losowość komplikuje ocenę prawdy. W procesie sądowym, gdzie brakuje twardych dowodów, ocena, kto mówi prawdę, często opiera się na subiektywnym przekonaniu sądu lub prokuratury. Jeśli zeznania świadka koronnego pasują do układanki, nawet jeśli zostały zmanipulowane, mogą wydawać się bardziej wiarygodne niż chaotyczna, niespójna obrona oskarżonego.

4. Jak bronić się przed fałszywymi oskarżeniami świadka koronnego?

Zastosowanie epistemologii subtraktywnej oznacza, że kluczowe jest nie potwierdzanie jego wersji, lecz szukanie elementów, które ją falsyfikują. Można to zrobić na kilka sposobów:

• Analiza sprzeczności w zeznaniach – Jeśli świadek koronny kłamie, jego wersja zdarzeń może nie być konsekwentna w różnych momentach procesu. Należy wydobywać te nieścisłości i systematycznie podważać jego wiarygodność.
• Sprawdzenie wcześniejszych zeznań – Czy wcześniej mówił coś innego? Czy zmieniał swoją wersję w zależności od okoliczności?
• Badanie jego motywacji – Czy ma interes w składaniu fałszywych zeznań? Czy chce uniknąć kary lub otrzymać ochronę?
• Dyskonfirmacja poprzez niezależne dowody – Znalezienie dowodów, które podważają jego wersję, nawet jeśli są to pojedyncze „czarne łabędzie”, może być kluczowe.

5. Problem systemowy: jak zapobiec wykorzystywaniu instytucji świadka koronnego do fałszywych oskarżeń?

Z perspektywy systemowej kluczowe jest wprowadzenie:

• Większego nacisku na falsyfikację jego zeznań przed uznaniem ich za dowód (tak jak mówi Popper – jedno zaprzeczenie jest cenniejsze niż setki potwierdzeń).
• Mechanizmów karania świadków koronnych za fałszywe oskarżenia – obecnie system często nagradza ich bez względu na to, czy mówią prawdę.
• Niezależnej weryfikacji ich słów na etapie śledztwa, aby prokuratura nie kierowała się wyłącznie tym, co „pasuje” do oskarżenia.

Podsumowanie

Tekst idealnie odnosi się do sytuacji, w której świadek koronny może manipulować procesem sądowym. System, który działa w sposób addytywny (potwierdzający), jest podatny na fałszywe narracje, podczas gdy epistemologia subtraktywna mogłaby skutecznie eliminować błędne oskarżenia. Broniąc się przed fałszywymi zarzutami świadka koronnego, kluczowe jest więc skupienie się nie na potwierdzaniu własnej wersji, ale na eliminowaniu sprzeczności i wykazywaniu fałszu w jego zeznaniach.